Epigrafe honetan egindako azterketaren ondorio nagusiak jaso dira, azterlanaren fase kualitatiboan galdetutako pertsonak egindako balorazioetan arreta berezia jarriz. Hainbat eragileren iritzia ikuspegi kualitatibotik aztertzen duen kapituluaren egiturari jarraikiz, ondorioak hiru ataletan banatu dira: egoeraren balorazio orokorra eta antzematen diren zailtasun nagusiak; gizarte-zerbitzuak eskuratzea; eta euskal gizarte-zerbitzuen erakunde-arkitekturari loturiko gaiak eta arkitektura horren eragina udal gizarte-zerbitzuetan.
4.1.1.Egoeraren balorazio orokorra eta zailtasun nagusiak
1.Informazioa nahikoa ez izatea eta adierazle homogeneorik eza.Egindako azterketatik atera den lehenengo ondorioa oraindik ere gabezia handiak egotea da, udal gizarte-zerbitzuetan eskura daitekeen informazioari dagokionez.Egia da Gizarte Zerbitzuen eta Gizarte Ekintzaren Estatistikak zerbitzu horien gainean informazio ugari eskaini duela, oso interesgarria dena, eta azken urteotan estatistika-ustiapenean hobekuntzak egon direla; hala ere, kontua da, inkesta egiteko denboraren aldetik, oraindik ere desoreka handia dagoela, eta oraingoz zaila dela estatistika horretan lehen mailako arretako zerbitzuak eta bigarren mailakoak bereiztea, edo udal erantzukizuneko zerbitzuen multzoa argi zehaztea eta prestazio jakin batzuei buruzko informazioa lortzea.
Edonola ere, udal gizarte-zerbitzuei buruzko informazioa lortzeko arazo nagusiak ez dira sortzen estatistikaren ezaugarrietatik; izan ere, arazo horiek honako hauek eragiten dituzte: gizarte-zerbitzuen jarduerari loturiko erregistro eta adierazle homogeneoak jasoko lituzkeen antolakuntza esparru komunik eza; Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemako Informazio Sistemaren garapen eskasa; eta Euskal Autonomia Erkidegoko udal guztiek dituzten zailtasunak, euren jarduera erregistratzeko aplikazio informatiko bera erabiltzeko.
2.Gizarte Zerbitzuei buruzko abenduaren 5eko 12/2008 Legeak Euskal Herriko udalei esleitu dizkien eginkizunak betetze-mailaren inguruko iritzi anitzak.Txosten hau egitean parte hartu duten adituek eta erakundeen ordezkariek nahiko iritzi desberdinak dituzte azken urteotan lortu diren aurrerapenen inguruan, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak udalei esleitutako eginkizunak betetze-mailari dagokionez.Eragile guztiek azken urteotan zehar aurrerapen nabarmenak lortu direla onartzen badute ere, askoren iritziz, ez da behar bezala aprobetxatu lege horrek ezarritako markoa eta ez dira bete sortutako itxaropenak.
Dena den, eragile guztiak bat datoz legea garatu ez izanak ziurgabetasuna sortu duela erakunde eta lantaldeetan eta erabaki garrantzitsu batzuk gelditu dituela, lehen mailako arretan konpondu gabe dauden arazoei erantzuna emateko estrategien garapena mugatuz.
3.Lurraldeen arteko desberdintasun nabarmenen iraunkortasuna eta horiek bultzatzen duten berdintasunik eza gizarte-eskubideak erabiltzean. Gizarte-zerbitzuetako oinarrizko baliabideei dagokienez, oraindik ere badaude desberdintasun handiak lurraldeen artean, eta ondorioz, aukera-berdintasunik eza sortzen da herritarren artean, indarrean dagoen legeak gizarte-zerbitzuen arloan aitortu dituen eskubideak erabiltzeko orduan. Eskualde edo udalerri bakoitza beste era batera garatu da eta erakunde komunek oraindik ez dute ezarri guztientzat baliagarria izango litzatekeen oinarrizko eredurik.Azken urteotan alderdi batzuetan bateratasun bat lortu dela egia bada ere, lurraldeen arteko aldeak aztertutako arlo guztietan antzeman dira: egoitza plazen eta bestelako plazen eskaintzaren egituran eta eskaintza hori estaltzean; oinarrizko gizarte zerbitzuetako arreta ratioetan; Etxean Laguntzeko Zerbitzua eta Gizarte Larrialdietarako Laguntzak estaltzean; udalen gastu publikoan; udal gizarte-zerbitzuak finantzatzeko ereduetan…
Edonola ere, Euskal Autonomia Erkidegoko hiru lurralde historikoen arteko aldeak egon badaude ere, ezin da ahaztu gizarte-zerbitzuak eskuratzeko orduan berdintasunik eza pertsonak bizi diren udalerriekin zerikusia duela, udal gizarte-zerbitzuak oraindik ere, neurri handi batean, maila handiko diskrezionalitate tekniko eta politikoaren pean daude-eta. Ondorioz, herritarrek gizarte zerbitzuak eskuratzeko duten eskubideari dagokionez, desberdintasunak sortzen dira, hobeto finkatuta dauden gizarte-babeseko beste sistema batzuetan, hala nola hezkuntzan edo osasun-sisteman, onartuko ez liratekeenak.
4.Lehen mailako arretaren arloan esku-hartze eredu komunik eza.Txosten hau egiteko asmoz galdetutako pertsona askoren iritziz, gizarte-zerbitzuen eskumenen egituraketari loturiko arazoez harago, eta sistema eraiki gabe dagoenez –edo, beste ikuspegi batetik, arazo horien oinarrian– garrantzi handiagoko arazo bat azaltzen da, lehen mailako arretaren arloan esku-hartze eredu komunik ezari loturikoa.
Arazoa ez da berria: Arartekoak 2010ean egindako txostenak dagoeneko agerian utzi zuen, oinarrizko gizarte zerbitzuen testuinguruan, esku-hartze eredu komunik eza eta oinarrizko gizarte-zerbitzuei lanabes, ekipamendu, prozedura, tresna eta lan jarduera komunak emango zizkien egituraketa nahikorik eza ere. Txostenaren arabera, zentzu horretan, prozedura gorputz baten hutsunea dago, gizarte-langilearen eta gizarte eta hezkuntzako esku-hartzearen lan jarduera ez ezik, oinarrizko gizarte-zerbitzu guztiena ere bideratu eta mugatzeko.
5.Lehen mailako arretako zerbitzu guztiak bere gain hartzeko zailtasunak, oinarrizko gizarte-zerbitzuak berez esleituta dituenez harago. Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak esleitzen dizkien eginkizun eta eskumenak udaletan betetzea zaildu duten oztopoen artean, besteak beste, udalek legearen bidez lehen mailako arretari esleitutako zerbitzu eta prestazio guztiak batera tratatzeko izaten duten zailtasuna aipatzen da. Ildo horretan aipatu denez, praktikan, udal guztiek hartzen dute beren gain Zorroaren 1.1 fitxan jasotako zerbitzuak emateko erantzukizuna –informazio-, diagnostiko-, balioespen eta orientabide-zerbitzua−, baita oinarrizko gizarte zerbitzuei dagozkien zerbitzu batzuk ere (etxeko laguntza eta gizarte eta hezkuntza arloko esku-hartzea). Alabaina, lehen mailako arretari loturik dauden gainerako zerbitzuak –zaintzaileei laguntzeko programak (1.4), gizarte-zerbitzuen eremuko parte-hartzea eta gizarteratzea sustatzeko programak (1.5.), eguneko arretarako zerbitzuak (1.7), gaueko harrera zerbitzuak (1.8) eta ostatu-zerbitzuak (1.9)− ez dira beti betebehartzat jotzen, eta horrek oztopatzen du lehen mailako arretaren arloa osorik, hau da, bizitza-fase guztietan zehar jorratu daitekeen arreta multzo jarraitua eta osoa balitz bezala, aztertzea.
6.Udal gizarte-zerbitzuak politika-lehentasun bihurtzeko eta aurrekontuan beharrezko lehentasuna emateko zailtasunak. Txosten hau egiteko galdetu diren pertsona batzuek azpimarratu dute Euskal Herriko udal askotan gizarte-zerbitzuek ez dutela lortu beharrezko protagonismorik politikan, ezta horrek aurrekontuak egiteko orduan ekar dezakeen lehenespenik ere. Ildo beretik, aipatu da udal egitura teknikoen zati batek uste duela gizarte-zerbitzuak berena ez den eskumen-eremu batekoak direla; gainera, askotan, udaletako arduradunek ere ez dakite zeintzuk diren toki- erakundeen betebeharrak, arlo horri dagokionez.
Gainera, datu kuantitatiboen arabera, aurrekontuari dagokionez, udalak, oro har, ez dira gai izan gizarte-zerbitzuetara erabiltzen dituzten baliabideak areagotzeko, gizartearen beharrizanak hazi eta arlo horretan udalek dituzten erantzukizunak areagotu egin arren. Izan ere, gizarte-zerbitzuekin zerikusia duen gastu publikoaren bilakaera aztertzen denean, ikus daiteke –arlo horretarako udalek erabiltzen duten gastua (euro konstanteetan) gelditzeaz gain– udalek gizarte-zerbitzuak eusteko erabiltzen dituzten baliabide ekonomikoak 2002tik ez direla funtsean aldatu. Inpresio berbera jaso daiteke, alde batetik, udal gastu osoari, eta bestetik, udalak gizarte-zerbitzuetan gastatzen duenari dagokion gehikuntza urte batetik bestera aztertzen denean: adierazle biak paraleloan aldatuz joan dira serie osoan zehar. Hortaz, ezin da esan azken urteotan udalek gizarte-zerbitzuei lehentasun handiagoa eman dietenik, gainerako eskumen eta jarduera-esparruekin konparatuz. Praktikan, gizarte-zerbitzuetako gastua aldatu egin da –gorantz edo beherantz– gainerako jarduera-eremuetako gastuak egin duen neurri berean; hala ere, arau-esparru berriak, ezta gizarte-zerbitzuek artatzen dituzten premia-egoerak areagotzeak ere, ez dute eragin nabarmenik izan udalak arlo horretan gastatzen dituen baliabide ekonomikoetan, gainerako erakundeen kasuan gertatu ez bezala. Hori guztia argi ikusten da garrantzi erlatiboaren pixkanakako galeran; izan ere, udalek gero eta gutxiago gastatu dute gizarte-zerbitzuetan, arlo horretan gastu publiko osoarekin konparatuz gero.
7.Udal gizarte-zerbitzuak garatzea bermatuko lukeen finantzaketa-eredu nahiko eta egokirik eza. Aipatu berri diren arazoak, udal aurrekontuetan gizarte-zerbitzuei lehentasuna emateari dagokionez, lehen mailako arretako gizarte-zerbitzuak finantzatzeko ereduarekin lotuta daude zuzenean. Horren harira, aipatu behar da, lehenik, txosten hau egiteko galdetutako pertsona askoren ustez, udal gizarte-zerbitzuen finantzaketaren inguruko eztabaida dagoeneko itxita dagoela, eta, edonola ere, gizarte-zerbitzuen multzo osoa finantzatzea eta/edo udalen aurrekontuetan gizarte-gastuei lehentasuna ematea eztabaidatu beharko litzatekeela. Bigarrenik, duela gutxi onartutako Euskadiko Toki Erakundeei buruzko Legeak, Euskal Autonomia Erkidegoan udal-ekintza arautzen duenak, udalei dagokienez, baldintzarik gabeko finantzaketaren alde egin du, eta ez finantzaketarako eredu finalista baten alde.
Horixe da, zalantzarik gabe, jarduera eremua; hortaz, udal gizarte-zerbitzuen finantzaketari loturiko bi kontu aipatu behar dira:
-Galdetutako pertsona batzuen iritziz, udal gizarte-zerbitzuen finantzaketaren inguruko eztabaida –Zorroaren Dekretuan aurreikusitako fondoa onartuz– behar ez bezala itxi egin da, ez baita lortu udal gizarte-zerbitzuen finantzaketa-premiei aurre egiteko modurik. Era berean, pertsona batzuek behar ez bezalako itxieratzat jo dute gizarte-zerbitzuak orokortzeak –batez ere, lehen mailako arretari dagokionez– ekarriko lukeen kostu ekonomikoa ohartuki gutxiesten duen memoria ekonomiko bat egitea.
-Euskal Herriko udal gizarte-zerbitzuak finantzatzeko eredua oso desberdina da txosten honetan aztertutako gainerako autonomia-erkidegoetan ezarritakoarekin konparatuz; izan ere, eskualde horietan, udal gizarte-zerbitzuetako gastuaren zati handi bat erakunde komunek finantzatzen dute. Hala ere, kontuan hartu behar da Euskal Herriko udaletan baldintzarik gabeko transferentzien maila askoz ere altuagoa dela, eta, araubide erkideko eremuan, autonomia-erkidegoek estatuko funts bat erabil dezaketela, gizarte-zerbitzuei eusteko. Edonola ere, aipatu behar da, gainerako autonomia-erkidegoen aldean, Euskal Herriko udalek gizarte-zerbitzuen arloko erantzukizun gehien hartzen dutela beren gain, eta, hala ere, horiei eusteko finantzaketarako eredu finalistarik ez duten bakarrak direla.
8.Diru-sarrerak bermatzeko prestazioen (DSBE eta EPO) kudeaketa Lanbideri eskualdatzearen balantze anbibalentea eta Gizarte Larrialdietarako Laguntzen (GLL) eskariaren igoeraren inguruko kezka. Kasu gehienetan, ontzat jotzen da, alde batetik, diru-sarrerak bermatzeko prestazioen kudeaketa eskualdatzearekin batera orain arte oinarrizko gizarte-zerbitzuek egin behar izan duten administrazio-lana –diru-sarrerak bermatzeko prestazioa eta etxebizitzarako prestazio osagarria kudeatzea– beste erakunde baten esku uztea; eta bestetik, banakako esku-hartzea indartzeko bide berriak irekitzea. Hala ere, pertsona askoren iritziz, ez da behar bezala aprobetxatu aukera hori eginkizunak eta kasuen kudeaketari eta banakako esku-hartzeari loturiko prozedurak berriro definitzeko, ezta lurraldeko gizarte-beharrizanak hobeto ezagutzeko ere, beharrizan horiek Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak azaldutakoa bezalako eredu batean –komunitatean esku-hartzeko ereduan– aurrera egiteko funtsezkoak izan arren.
Era berean, diru-sarrerak bermatzeko programei dagokienez, aipatu behar da Gizarte Larrialdietarako Laguntzen (GLL) inguruko kezka; hain zuzen, zer izango den laguntza horien papera, Etxebizitzari buruzko ekainaren 18ko 3/2015 Legeak etxebizitza eskuratzeko eskubide subjektiboa bermatzeko ezarri dituen prestazioak garatzen direnean.
Izan ere, etxebizitzarako prestazio osagarria (EPO) pixkanaka desagertzea eta etxebizitzako prestazio ekonomiko berria (EPE) jasotzeko ezarri diren baldintzak direla eta, baliteke profil jakin batzuk prestaziorik gabe geratzea, ez batak ez besteak estaldura nahikorik izango ez duelako. Kasu horien kopuru zehatza kalkulatu ez bada ere, baldintzak ez betetzeagatik etxebizitzako prestazio ekonomikoa (EPE) jaso ezin izan duten pertsona asko etxebizitzarako prestazio osagarririk (EPO) gabe ere geratzeko arriskua dago, EPO desagertuko baita, EPE indarrean jartzen denean. Egindako interpretazioarekin bat, ez EPO, ezta EPE berria ere (baldintzak ez betetzeagatik) jaso ezin duten pertsonek, etxebizitza-premiei aurre egiteko, Gizarte Larrialdietarako Laguntzak (GLL) eskatuko dituzte, eta horrek lehen mailako arretako gizarte-zerbitzuetara jotzen duten pertsonen kopurua igotzea ekarriko du; ondorioz, aurrekontua nabarmen igotzeaz gain, langile gehiago beharko dira arreta emateko, eta gastu hori, Eusko Jaurlaritzak bere gain hartuko ez duenez, udal aurrekontutik ordaindu beharko da.
9.Eskariak bere horretan jarraitzea –diru-sarrerak bermatzeko prestazioen (diru-sarrerak bermatzeko prestazioaren eta etxebizitzarako prestazio osagarriaren) kudeaketa Lanbideri eskualdatu arren− eta artatutako pertsonen profila aldatzea. 2014ko Gizarte Zerbitzuen Eskariaren Estatistikako Gizarte Premiei buruzko Inkesta (GZEE-GPI) jasotako datuekin bat, 2011 eta 2014 bitartean, Euskal Autonomia Erkidegoko bizikidetza-unitateen % 16,1ek erabili zituen gizarte-zerbitzuak (2003 eta 2006 bitarteko aldian, berriz, % 15,1ek egin zuen).Horrek esan nahi du gizarte-zerbitzuen sistemaren gaineko presioak egonkor jarraitu duela urte hauetan, diru-sarrerak bermatzeko prestazioen kudeaketa (diru-sarrerak bermatzeko errenta eta etxebizitzarako prestazio osagarria) Lanbidek bere gain hartu arren.
Artatutako pertsonen profilari dagokionez, ikus daiteke aztertutako aldian zehar artatutako eskatzaileen artean oinarrizko gabeziako egoeran dauden bizikidetza-unitateak, pertsona inaktiboak, oso adinekoak eta atzerritarrak direla nagusi. Hortaz, pentsa daiteke −Autonomia pertsonala sustatzeari eta besteen beharrean dauden pertsonak zaintzeari buruzko 2006ko abenduaren 14ko 39/2006 Legea indarrean jartzeak alderdi horretan izan ahal duen eragina gorabehera− azken urteotan, krisiaren eraginez, atzerapauso bat egin dela gizarte-zerbitzu publikoen izaera unibertsalari dagokionez, ohiko `bezeroen´ –pobrezia-egoeran edo gizarte-bazterketaren arriskuan dauden pertsonak eta familiak− garrantzi erlatiboak gora egin baitu, aurreko urteetan hasi omen zen unibertsalizazio- edo normalizazio-prozesuarekin konparatuta. Prozesu horren arrazoia bikoitza da: alde batetik, pobrezia- eta gizarte-bazterketako egoeren nagusitasuna igotzea; eta bestetik, egoera horietan dauden pertsonen bizi-baldintzek okerrera egitea, arreta-eskaria areagotzen duena.
4.1.2.Udal gizarte-zerbitzuak eskuratzea: arauen garapena eta zenbait lehen mailako arretako zerbitzuren egoera aztertzea
10.Zorroaren Dekretua duela gutxi onartu denez, bere eragina eta garatzeko aukerak zein oztopoak aztertzeko zailtasuna. Txostena egiteko elkarrizketatu diren pertsonek nabarmendu dutenez, argi dago ez Gizarte Zerbitzuen Mapak, ezta Zorroaren Dekretuak ere, oraingoz ezin izan duela eraginik izan herritarrek gizarte-zerbitzuak eskuratzeko duten eskubidean, inkesta gehienak egin zireneko, bata zein bestea onartu gabe baitzegoen.
11.Adostasuna, Zorroaren Dekretua eta Gizarte Zerbitzuen Mapa onartzearen inguruan; izan ere, gehienen iritziz, onarpenak azkena eman dio geldialdiari eta erakunde maila bakoitzari dagozkion eskumenak eta erantzukizunak zehaztu ditu. Aurreikus daiteke tresna bi horiek udal gizarte-zerbitzuen jarduteko gaitasunean izan dezaketen eragina, eta horri dagokionez, nahiko desberdinak diren (nahitaez kontrajarriak ez izan arren) bi jarrera ikusten dira: elkarrizketatu batzuen iritziz, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legea garatzeko lortu den erakundeen arteko hitzarmena minimoen akordio bat da eta dagoeneko sortu diren zerbitzuak jaso baino ez du egiten; egiatan, bere konpromiso bakarra atzera ez egitea da, krisiaren aurretiko estaldura- eta gastu-mailari dagokionez.Pertsona horien arabera, krisiaren aurretik lortutako mailari eusteko konpromisoa baliagarria izan lezake foru-baliabideen edota bigarren mailako arretako baliabideen kasuan, horien garapen-maila arrazoizkoa baita; horrela bada ere, begi bistakoa da ez dela nahikoa lehen mailako arretako zerbitzuen kasuan –batez ere eremu eta eskualde jakin batzuetan–, horien garapen-maila askoz ere txikiagoa baita.
Hala ere, pertsona askok –batzuetan, pertsona berberak dira– nabarmentzen dituzte zorroaren dekretu bat edo gizarte-zerbitzuen mapa bat izateak berekin dakartzan aurrerapausoak; izan ere, pertsona horien iritziz, tresna horiei esker, bakoitzaren eskumenak, baita zerbitzuen edukiak eta eskuratzeko baldintzak ere hobeto zehaztuta daude, eta, oro har, murriztu egin da zenbait lurraldetako baliabide-horniduran egun dagoen heterogeneotasuna. Ildo horretan, galdetutako pertsona batzuen arabera, krisiaren aurretiko estaldura- eta gastu-mailari dagokionez atzera ez egiteko konpromisoa zalantzarik gabeko balioa duen aurrerapena da gaurko egoeran (bereziki, beste autonomia-erkidego batzuetan edo gizarte-babesarekin zerikusia duten beste arlo batzuetan gertatzen denarekin konparatzen bada).
Dena den, aipatutako gabeziak gorabehera, galdetutako gehienek ondo deritzote Mapa eta Zorroaren Dekretua onartzeak ekarri duen zehazteari, eta uste dute dokumentu bi horiek gizarte-zerbitzuen garapenaren fase berri batean sartzeko aukera emango dutela. Horren harira, azpimarratzen da fase berri horretan, erakunde-maila bakoitzaren eginkizunak eta eskumenak banan-banan argitu ondoren, parte bakoitzak ahaleginak egin beharko dituela bere erantzukizunak betetzeko, eta aurrekontua egiteko orduan, gizarte-zerbitzuen arloan bere gain hartu dituen erantzukizunei lehentasuna eman beharko diela.
12.Zorroaren Dekretuan jasotako zerbitzu eta prestazioen bidez beharrizan jakin batzuei behar bezala ez erantzuteko arriskua. Egindako eztabaidetan, pertsona batzuek zalantzan jarri dute Zorroaren Dekretuan jasota dauden zerbitzu eta prestazioen indarrean egotea eta gaur egungo gizarte-beharrizanei egokituta egotea, tresna horiek duela hamar bat urte egindako diagnostikoan oinarrituta baitaude eta ez baitituzte aintzat hartzen berrikuntza batzuk, metodologia-ikuspegian eta gizarte-zerbitzuen arloari loturiko diseinuan.Bestalde, Zorroaren Dekretua eta Gizarte Zerbitzuen Mapa erakundeen artean negoziatzeko prozesuari dagokionez, adierazi da erakundeen interesek eta jarrerek mugatua izan dela; izan ere, beren gaitasuna gaindituko ez ote duten erantzukizunak beren gain hartzeko beharrak kezkatzen ditu erakundeak, horrek beraien baliabideei baliagarritasuna eta malgutasuna kendu liezaieke eta.
Horren guztiaren ondorioz, baliteke Zorroaren Dekretuan jasotako zerbitzu eta prestazioen bidez beharrizan jakin batzuei ez erantzutea. Zentzu honetan, erakundeak bat datoz gutxien garatu diren eta etorkizun hurbilean bultzatu beharko diren zerbitzuak honako hauek direla: prebentzioko zerbitzuak; mendetasun- edo bazterketa-arriskuan edota babesik gabe geratzeko arriskuan dauden biztanleei zuzendutako zerbitzuak; eta adinekoak etxean zaintzeko zerbitzuak.
13.Lurralde-kontzentrazioari loturiko arazoak eta udal eskumeneko zein udalerria baino lurralde-eremu handiagoko baliabideak garatzeko zailtasunak. Datu kuantitatiboen zein galdetutako pertsonak adierazi dituzten iritzien arabera, gaur egun, arazo larriak antzematen dira, lehen mailako arretako zerbitzuen lurralde-hedadurari dagokionez.Ildo horretan, aipatu behar da baliabide jakin batzuk udalerri batzuetan bilduta daudela –ondorioz, ondoko udalerrien pasibotasuna antzeman daiteke kasu batzuetan– eta beste eremu batzuetan, berriz, zerbitzu batzuk falta direla edo ez direla nahikoak.Gainera, arazoak daude baliabide jakin batzuen deszentralizazioarekin, batez ere, lurralde jendetsuenetan; oso garrantzitsua da hori oinarrizko gizarte-zerbitzuetako unitateei dagokienez.
Horren harira, galdetutako pertsona askoren iritziz, aurrerapen garrantzitsua izan da Gizarte Zerbitzuen Mapa onartzea, eta, bide batez, zerbitzuei gertutasun-maila jakin bat esleitzea eta lurralde-muga zehatz batzuei loturiko biztanle-eremuak sortzea. Hala ere, batzuek behintzat, zalantzan jartzen dute Maparen izaera –ez loteslea izatea eta orientabide-izaera edukitzea–. Gainera, ez deritzote ondo ezarri diren gutxieneko estaldurak lurralde osoan gauzatzeko aukerari, horrek ez baitu aintzat hartzen Legean jasotako gertutasun-irizpidea. Galdetutako pertsona batzuek kezka azaldu dute udal eskumenekoak baina udalaz gaindiko zentroak eta ekipoak –eguneko arreta, gaueko harrera eta ostatua ematen dutenak– sortzeko orduan egon daitezkeen arazoak direla eta; arazoak Gipuzkoan bereziki egon daitezke, bertan txikiagoa baita udal gizarte-zerbitzuak mankomunitate mailan kudeatzeko joera.
Bukatzeko, aipatu behar da, sare horietako bakoitzeko zerbitzuen edukiari dagokionez Zorroaren Dekretuan ezarritako mugen interpretazio komun batetik abiatuta, lurralde bakoitzeko gizarte-zerbitzuen mapek lehen mailako arretako zerbitzuak zein bigarren mailako arretakoak jaso beharko dituztela.
14.Prestazio ekonomikoen, zentroetan ematen den arretaren eta banakako edo etxeko arreta emateko programen arteko oreka egokia lortzeko zailtasunak. Gai hori ez dagokie udal gizarte-zerbitzuei soilik, hala ere, txostena egiteko burutu diren eztabaidek agerian utzi dute zenbateraino den konplexua behar bezalako oreka lortzea hiru mota hauetako zerbitzu eta prestazioen artean: prestazio ekonomikoak, zentroetan arreta ematea (eguneko arretako zentroak edo egoitzak, komunitatekoak izan edo ez); eta bana-banako laguntza-programak, gizarte-heziketarako esku-hartzea edo etxeko laguntza.Zalantzarik gabe, hiru multzo horietatik, azkenak –banakako gizarte-heziketarako esku-hartzea edo etxeko laguntza– behar du garapen handiena, bereziki, baina ez bakarrik, lehen mailako arreta arloari begira.
Dena den, kontu horri dagokionez, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legearen espiritu eta hitzarekin bat, zalantzarik gabe lehentasuna ematen zaio zerbitzuak eta ez prestazio ekonomikoak emateari, beraz, argi dirudi azken horiek ezin direla izan pertsonen premiei sistemak ematen dien azken erantzuna. Hori dela eta, bidezkoa dirudi, egoeraren araberako neurri gisa, Zerbitzuari Loturiko Prestazio Ekonomikoari denbora-muga bat jartzea, prestazioarekin zerikusia duen zerbitzua abiarazteko behar den denbora bukatu arte.
15.Banakako esku-hartzearen erronka eta kasuaren erantzukizuna. Oinarrizko gizarte-zerbitzuen esku hartzeko gaitasunari buruz eskura daitezkeen datu kuantitatiboen arabera, zerbitzu-eskaintzan lurralde batetik bestera dauden aldeak alde batera utzita, Euskal Autonomia Erkidego osoan, azken urteotan, unitate horietako langile-kopurua murriztu egin da –edo, gutxienez, dagoeneko ez da igotzen−, hortaz, sortzen hasia zen arreta-ratioak txikiagotzeko joera eten egin da.
Ikuspuntu kualitatiboago batetik, oinarrizko gizarte-zerbitzuetako profesional gehienek diote arazoak izaten dituztela kasuko arduradun edo erreferenteari dagozkion egitekoak betetzeko orduan; gainera, sektoreko profesional askoren iritziz, zerbitzu horiek ez dute lortu gizarte-zerbitzuen euskal sistema osorako sarbide bihurtzerik. Izan ere, galdetutako pertsona askok uste dute esku-hartze prozedurari, kasuen kudeaketari eta banakako zein familiako gizarte-laguntzari loturiko eginkizun eta jardueren multzoa dela Euskal Herriko udal gizarte-zerbitzuetan antzeman daitekeen gabezia nagusienetako bat. Iritzi horietatik harago, argi ikusten dira lan hori garatzeko zailtasun handiak, alderdi desberdinekin zerikusia dutenak: alde batetik, giza-baliabideen urritasuna dago, baita plan argirik eza ere; bestetik, zailtasunak daude lana beste erakunde batzuekin koordinatzeko, eta, zer esanik ez, beharrezkoak dira aldaketa batzuk kultura arloan, espedientearen logikatik eta bulegotik harago doan banakako laguntza profesionalak profesionalei eskatzen dizkienak, batez ere, diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbidek bere gain hartu duenetik.
Horretaz gain, azpimarratu behar da, azken bolada honetan, aurrerapausoak egin direla diru-sarrerak bermatzeko sistemako prestazio ekonomikoen kudeaketaren ondorioz lehen mailako arretako gizarte-zerbitzuetan neurririk gabe erabiltzen hasi zen “tramitegile” ereduarekin bukatzeko. Eguneroko praktikan beti-beti ikusten ez bada ere, badirudi profesionalek onartu egin dutela beren eginkizunak eta batez ere erlazio-izaera duen prestazio bati loturikoak berreskuratzea.
16.Informazio-, balioespen-, diagnostiko- eta orientabide-zerbitzuan pertsonekin esku hartzeko prozesuak optimizatzeko tresna komun baten beharra. Lehen mailako arretako gizarte-zerbitzuen arloko esku hartzeko prozedurei dagokienez, agerian utzi da aurrera egin behar dela esku hartzeko tresna komunak garatzeko eta horien erabilera hobetzeko bidean.Gai horiei dagokienez, honako elementu hauek azpimarratu behar dira:
Alde batetik, berriro aztertu behar da diagnostikorako eta balioespenerako tresna komunak erabiltzeko modua (bereziki, bazterketa arloari dagokionez). Zentzu horretan, azaldu da tresna horiek azkarregi eta errazegi erabiltzen direla eta hori ez dela bateragarria benetako profesional baten balorazioarekin; gainera, badago joera tresna horiek iragazki eta erregulazio-mekanismo gisa erabiltzeko, bigarren mailako arretako gizarte-zerbitzuak eskuratzeko aukera murriztuz. Era berean, aipatu dira foru-aldundiek oinarrizko gizarte-zerbitzuei jartzen dizkieten baldintzak –batzuetan, zorrotzegiak– baliabideak erabiltzeko eskabideak betetzeko moduari dagokionez. Horren guztiaren adierazgarri dira hiru foru-aldundietako zerbitzuek egindako balorazioak, Euskal Herrian, gizarteratzearen arloan aritzen diren gizarte-erakundeek jasotako datuaren arabera.
Bestetik, batzuk Gizarte Zerbitzuei buruzko Legean zein Zorroaren Dekretuan jasota dagoen ‘giltza bikoitza’ delako irizpidea malgutzeko bidea emango duten sistemak ezartzearen alde daude; izan ere, irizpide horren bitartez, baliabidea kudeatzeko eskumena duen erakundeak izango du azken hitza, baliabidea esleitzearen inguruan, bertara bideratu duen lehen mailako arretako profesionalaren balorazioa edozein dela ere.
Galdetutako batzuek aipatu dituzte, gainera, Eusko Jaurlaritzaren zailtasunak udal guztiek derrigorrean aplikazio informatibo komunak erabiltzeko betebeharra ezartzeko, artatutako kasuen erregistroa eramatean zein diagnostikoa eta balorazioa egitean.
Halaber, arreta pertsonalizatuko planak lantzeko eta beren jarraipena egiteko prozedura, eredu edo araubide komun bat adosteko beharra aipatu da.
17.Etxean Laguntzeko Zerbitzuaren (1.2.) beherakadak eragindako kezka orokorra. Eskura daitezkeen datu estatistikoak zein galdetutako eragile gehienen iritziak kontuan hartuta, argi ikusten da etxean laguntzeko zerbitzuak okerrera egin duela, batez ere, euskal gizarte-zerbitzuek, oro har, mendekotasuna duten pertsonak beraien etxeetan zaintzeko premiei behar bezala erantzuteko zailtasunak dituztelako.Etxean laguntzeko zerbitzuak okerrera egitearen arrazoietako batzuk honako hauek izan daitezke: diseinuan edo aplikazioan malgutasunik eza; erabiltzaileei ezarritako parte-hartze ekonomikorako irizpideak; eta mendekotasunaren arretarako prestazio ekonomikoak egotea; azken horiek –askotan laguntza horiekin finantzatzen diren sektore pribatuko zaintzaileen eskaintzarekin batera− etxeko laguntzaren eskaintza publikoarekin lehiatzen dira.
18.Gizarte-heziketaren arloan eta arlo psikosozialean esku hartzeko zerbitzua zabaltzeko eta indartzeko beharra (1.3.). Gizarte-heziketaren arloan eta arlo psikosozialean esku hartzeari dagokionez, nabarmentzen da –iritzi asko bat datoz gainera– gaur egun babesik gabe geratzeko arriskuan dauden haurrei zuzendutako programek honako arlo hauek barnean hartu beharko lituzketela:
1) Haur eta nerabeentzat ahultasun-faktoreak diren beste arazo batzuk, guraso-zaintza ezinbestekoari lotutakoez gain (eskola-jazarpena, mendekotasunak, etab.).
2) Gizarte-heziketarako intentsitate txikiko laguntza behar duten helduak, baita adingabeak babesteko sistematik ateratzen diren gazteak ere; azken horiek, adinez nagusiak direnez, ezin dute zerbitzua eskuratu, helduarora igarotzeko prozesuetan gizarte-heziketarako laguntzaren premia izan arren. Era berean, nabarmendu da gizarte-heziketaren arloan esku hartzeko modu jakin batzuk –hala nola kalean esku hartzea− Zorroaren Dekretuan jasota ez dauden kolektibo batzuei ere (adibidez, bazterketa larriko egoeran daudenei) zuzendu behar zaizkiela.
Gainera, adierazi da udalerri batetik bestera alde nabarmenak daudela zerbitzu horren ardura hartzeko eta abian jartzeko irizpideen artean (baita ikuspegi eta metodologien artean ere); ondorioz, lurraldeko zerbitzu-eskaintzaren forman eta intentsitatean eragina duen faktore garrantzitsu bat sartzen da, berdintasunik eza sortzen duena.
19.Udalek zaintzaileei laguntzeko zerbitzua (1.4.) beren gain hartzeko eta oraingoz behar bezala zehaztuta ez dagoen parte-hartzea eta gizarteratzea sustatzeko zerbitzua (1.5.) garatzeko beharra. Galdetutako batzuek aipatu dutenez, mendekotasun-egoeran dauden pertsonen zaintzaileei laguntzeko zerbitzuen garapen-maila eskasa da –egun, zerbitzu horiek, batez ere, foru-aldundiek ematen dituzte–; gauza bera gertatzen da intentsitate txikikoak diren atseden hartzeko zerbitzuen kasuan.Batzuek, berriz, zerbitzu horien inguruko ikuspegia zabaltzeko beharra aipatzen dute, mendetasun-arloa ez diren beste eremu batzuetara hedatzeko, gizarte-arazo guztiek eragina baitute familia-sisteman edo eragindako pertsonari laguntzeko sarean.
20.Eguneko arretarako (1.7.), gaueko harrerako (1.8.) eta ostatu-zerbitzuetan (1.9.) plaza kopuru txikiegiak eta lurralde-hedadura zabaltzeko zailtasunek sortzen duten kezka. Eguneko arretarako, gaueko harrerako eta ostatu-zerbitzuei dagokienez, eskualde gehienetan plaza gutxi izatea da kezka nagusia; gainera, oso udalerri gutxitan kontzentratuta daude, eta baliabide horien lurralde-hedadura egokia lortzeko zailtasunak antzeman dira.Horretaz gain, galdetutako pertsona batzuek beste gai garrantzitsu batzuk aipatu dituzte, zentro horien funtzionamendua dela eta (bereziki, ostatu-baliabideei dagokienez).Horien artean, hurrengoak dira azpimarragarri:
-egun mendetasun-arriskuan edo/eta mendetasun-maila arina dutenentzako baliabideak autonomoek erabiltzea; pertsona horiek bazterketa edo babesik ezaren ezaugarri batzuk dituzte, baina ez dute mendekotasunik; baliabideak denboraldi luzeetan erabiltzen dituzte, erabiltzaileen arteko txandaketa oztopatuz;
-etxebizitzen eta zainpeko apartamentuen eskaria zehazteko, eta plazen eskaintza Zorroaren Dekretuan aipatzen diren hartzaileen ezaugarrietara egokitzeko zailtasunak;
-etxebizitza arloan eskumena duten autonomia-erakundeekin eta toki-erakundeekin udal administrazioen mailan akordioak lortzeko beharra, zerbitzu horiek emateko balio dezaketen pisu edo etxebizitzak lagatzeko.
Adinekoentzako eguneko arretarako zerbitzuei dagokienez, soluzio horiek gaur egun oso gutxi garatuta daudela esan da; batez ere, beharrezkoa da guztien hausnarketa, mota horretako baliabideen zeregin eta ezaugarrien inguruan.
21.Udal gizarte-zerbitzuetan antzeman diren beste gabezia batzuk. Aipatutako gabeziez gain, galdetutako pertsonek nabarmendu dituzte beste urritasun edo falta batzuk, gizarte-zerbitzuen arloan legeak udalei esleitu dizkion zereginak betetzea oztopatzen dutenak.Ildo horretan, dagoeneko aipatu dugun prebentzio-lana garatzeko eta mendekotasunen bat duten baina beren etxeetan bizi diren pertsonei behar bezalako intentsitatea duen erantzun bat emateko zailtasunez gain, honako zailtasun hauek adierazi dira:
-eskatzen ez diren (edo larritasun-maila jakin bat lortzen dutenean soilik azaleratzen diren) banakako premiak detektatzeko zailtasuna;
-erabiltzaileek hainbat zerbitzutan parte hartzeko mekanismoak sartzeko zailtasuna;
-herritarrek gizarte-zerbitzuen eginkizuna ez ezagutzea;
-gizarte-zerbitzuen funtzioaren inguruan, oraindik ere ikuspegi `asistentzialista´ bizirik irautea (bereziki, baina ez bakarrik, erabaki politikoko egituretan);
-esku hartzeko erreferentzia-esparruen ahultasuna;
-lehen mailako arretako zerbitzuak emateko zentro batzuetako baldintza materialak desegokiak izatea; kasu batzuetan, zailtasun nabarmenak, zerbitzuen irisgarritasun fisikoari dagokionez;
-kudeaketa, plangintza eta ebaluaziorako egitura teknikoez hornitzeko zailtasuna, batez ere, udalerri ertain eta txikietan.
22.Zorroaren Dekretuan jasota ez dauden eta/edo udal eskumenekoak ez diren zerbitzu eta prestazioei loturiko gastu handi samarra. Era berean, egindako azterketa kuantitatiboari esker, egiazta daiteke zein neurritan jarraitzen den oraindik Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak ezarritakora egokitu ez diren hainbat zerbitzu finantzatzeko ereduekin, eta zein neurritan ordaindu behar dituzten udalek zentzu zorrotzean Gizarte Zerbitzuen Zorroaren parte ez diren jarduerak.
Horren harira, aipatu behar da udalek adinekoentzako egoitza-zentroak ordaintzeko gastuaren % 5,5 finantzatzen dutela –guztira, gizarte-zerbitzuetako gastuaren % 17 bideratzen dute arlo horretara– edo etxeko laguntza zerbitzuari dagokion gastuaren % 40 bakarrik ordaintzen dutela, batez beste. Edonola ere, ez dago zalantzarik egoera hori pixkanaka-pixkanaka zuzenduko dela etorkizunean, Zorroaren Dekretua eta Gizarte Zerbitzuen Mapa onartzeko ezarri diren akordioen ondorioz. Era berean, gogoratu behar da udalek gizarte-zerbitzuetan gastatu dutenaren % 20 –40 milioi euro inguru− Zorroaren Dekretuan jasota ez dauden zentro, programa edo prestazioei dagokiela. Gizarte Zerbitzuen eta Gizarte Ekintzaren Estatistikan jasotako datuen arabera, prestazio ekonomikoak –GLL, gizarte larrialdiko laguntzak eta gainerako prestazio ekonomikoak– gastu horren ia heren bat dira, sei euro inguru, biztanleko eta urteko.
23.Udal gizarte-zerbitzuak kualifikazio tekniko egokia duten langileez hornitzeko bidean aurrera egiteko beharra. Gizarte-zerbitzuak langile asko behar duten zerbitzuak dira, eta ondo funtzionatzeko, bertan lan egiten duten teknikarien kualifikazioa, profesionaltasuna eta konpromisoa behar dute. Udal gizarte-zerbitzuetako langileei dagokienez, egindako txostenak honako gogoeta hauek azaltzeko aukera ematen du:
-Ikuspuntu kuantitatibotik, Euskal Autonomia Erkidego osoan, lehen mailako arretako zerbitzu nagusienetako bitan lan egiten duten profesionalen kopuruak behera egin duela aipatu behar da. Izan ere, 2013an oinarrizko gizarte-zerbitzuetan eta etxeko laguntza zerbitzuan erregistratu den enplegua –udal gizarte-zerbitzuetako langile guztien erdia inguru– 2009an erregistratutakoaren % 82 izan da. Oinarrizko gizarte-zerbitzuen kasuan, murrizketa horrek aspalditik nabaritzen zen arreta-ratioak txikiagotzeko joera gelditzea ekarri du.
-Araudiaren ikuspuntutik, aurretik aipatu bezala, azpimarratu behar da Zorroaren Dekretuan ez direla ezarri berariazko ratioak langileen inguruan –bereziki, 1.1 eta 1.3 zerbitzuei dagokienez−; halaber, ez da jaso parte hartu behar duten profesionalen profilei buruzko xedapenik, aztertutako autonomia-erkidego gehienetan egin den bezalaxe.
-Lan-baldintzen ikuspuntutik, nabarmendu da profesionalen osasunari loturiko neurriak hartzeko beharra, batez ere, honako gai hauei dagokienez: profesionalak ikuskatzea eta babestea; eraso-arriskua duten egoerak prebenitzea eta erasoei aurre egitea; krisi-egoeretan esku hartzearen edo langile batzuek bere gain hartzen duten lan-kargaren ondorioz sor daitezkeen arrisku psikosozialak prebenitzea.
-Elkarrizketatu askok eta askok azpimarratu dutenez, desberdintasunak antzematen dira, administrazio publikoek zuzenean kontratatzen dituzten langileen lan-baldintzak eta enpresa pribatuek azpikontratatzen dituztenen lan-baldintzak konparatzen badira; egoera are larriago bihurtzen da, toki-administrazio askok kontratazio-baldintza bildumetan prezio ahalik eta baxuena eta ez zerbitzuaren kalitate teknikoa lehenesteko joera dutelako, eta Gizarte Zerbitzuei buruzko Legearen markoan Hirugarren Sektorearekin zerbitzuak kontratatzeko araubidea argitu behar izan zuten tresnak garatuta ez daudelako.
-Halaber, aipatu da oinarrizko gizarte-zerbitzuetako langileek banakako laguntza eta esku-hartzea berreskuratu eta hobetzeko bidean aurrera egiten jarraitu beharko dutela, oinarrizko gizarte-zerbitzuen kudeaketa Lanbidek bere gain hartu ondoren sortu den aukera aprobetxatuz eta Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak berak ezarritako esku hartzeko prozedura garatuz.
-Azkenik, nabarmendu behar da pertsonen premiei behar bezalako arreta emateko, lehen mailako arretan ere ezagutza espezializatua behar dela; hori, profesionalak prestakuntza etengabearen bitartez espezializatuz edo profesionalen figura desberdinak biltzen dituzten diziplina anitzeko taldeak sortuz lor daiteke. Talde horietan, taldean lan egiteko eremuak zehazteaz gain, plangintza eta ebaluazioa egiteko eta laguntza teknikoa emateko langileak, denbora eta baliabideak ezarri beharko dira.
4.1.3.Erakunde-arkitektura eta gizarte-zerbitzuen sistema eraikitzea
24.Sektoreko barne-antolamenduari loturiko arazoak, eskumenen antolakuntza konplexutik eratorritakoak. Espainiako gainerako autonomia-erkidegoetan gertatzen den bezala, Euskal Autonomia Erkidegoko gizarte-zerbitzuak bi mailatan banatuta daude: alegia, lehen mailako arreta eta bigarren mailako arreta bereizten dira; lehenengo multzoko zerbitzuak ematea, oro har, udalei dagokie.Jakina denez, egoera berezia da gizarte-babeseko sistemen arloan, normalean, zerbitzu guztien plangintza, arautzea eta zuzenean ematea administrazio-maila bakar bati esleitzeko joera dagoelako; adibidez, pentsioen kudeaketa Gizarte Segurantzaren ardura da, osasuna eta hezkuntza, berriz, gobernu autonomikoen eskumena da.
Udalek zerbitzuak ematea Euskal Autonomia Erkidegoko gizarte-zerbitzuen eskumen-eremuaren ezaugarrietako bat da; beste ezaugarri bat –Espainiako gainerako autonomia-erkidegoetako egoerarekin konparaturik– hauxe da: garrantzi handiko eskumenak –funtsean, bigarren mailako arretako zerbitzuak emateari loturikoak– foru-aldundiei esleitzea da; hortaz, Euskal Autonomia Erkidegoko gizarte-zerbitzuen kudeaketan hiru administrazio daude zuzenean inplikaturik. Era berean, inguruarekin konparatuta, ez da ohikoa Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak erakunde-maila desberdinei –baita udalei ere– eman dien beto-eskubidea, Zorroaren Dekretuaren edukia zehazteko orduan erabiltzekoa.
Hainbatetan aipatu bezala, eskumenen antolakuntza horrek baditu abantaila batzuk, baita desabantaila batzuk ere; edonola ere, eskumena duten erakundeek Euskal Herriko gizarte-zerbitzuak antolatzeko zehaztu duten egitura da. Horrek ez du eragozten Euskal Autonomia Erkidegoko gizarte-zerbitzuetako teknikari, profesional eta adituen sektore nahiko handiak erakunde-arkitekturaren berrantolaketa bat, gutxi-asko errotikakoa, eskatzen duela aitortzea; horretarako, egitura zentralizatuago batzuk sortu (autonomikoak zein lurraldekoak izan daitezke), edo bestela, tamaina txikiko udal egiturak batu daitezke, unitate handiagoak sortzeko, eta horrela, masa kritikoa lortzeko. Euskal Herriko gizarte-zerbitzuen erakunde-arkitekturaren konplexutasunak sortzen dituen arazoak konpontzeko proposamena edozein dela ere, ondorio bi, gutxienez, azpimarratu behar dira:
-Aurretik esan bezala, gizarte-zerbitzuetako oinarrizko baliabideei dagokienez, oraindik ere badaude desberdintasun handiak lurraldeen artean (gastu-mailan, finantzaketa-ereduetan, giza-baliabideetan, zentroen kopuruan eta eskualdez eskualdeko dentsitatean, zerbitzu eta prestazioak ordaintzean, titulartasun-egituretan, etab.); ondorioz, aukera-berdintasunik eza sortzen da herritarren artean, indarrean dagoen legeak gizarte-zerbitzuen arloan aitortu dituen eskubideak erabiltzeko orduan.
-Gainera, gizarte-zerbitzuen arloan erabakiak hartzeko eskumena duten zentroen sakabanaketak arazoak sortzen ditu sistema egituratzeko orduan. Aitzindaritza garbirik ezak izugarri oztopatzen du gizarte-zerbitzuen euskal sistemaren garapena eta funtzionamendua, egitura gisa. Ondorioz, eta aurrekontu-murrizketa larriak direla medio, gero eta zailagoa eta garestiagoa izaten da aurrerapausoak ematea, besteak beste, eragile nagusien interesak kontrajarriak direlako eta erakunde-maila guztien jarduteko gaitasuna eta eragina berdinak ez direlako.
25.Konpondu gabeko tentsioa bi printzipioen artean: toki-autonomia ala gizarte-zerbitzuak eskuratzeko berdintasunaren bermea. Txosten honen lehen kapituluan egindako Gizarte Zerbitzuei buruzko Legearen garapenari buruzko azterlanak, baita txostena egiteko elkarrizketatuen iritziek ere, agerian uzten dute zer neurritan izan den posible zentzuzko erantzuna ematea itxuraz kontrajarriak diren honako bi printzipio hauen arteko tentsioari: toki-autonomia, alde batetik, eta gizarte-zerbitzuak eskuratzeko berdintasuna bermatzea, bestetik.
Ildo horretan, Plan Estrategikoak berak aipatzen duenez, bere helburua hauxe da: arian-arian aurrera egitea zerbitzu eta prestazioen sarearen garapen homogeneoago bateranzko bidean; lortu nahi den garapenak koherentea izan behar du gizarte-zerbitzuen euskal sistema unibertsal bihurtzeko helburuekin, eta bermatu behar die titular guztiei prestazio eta zerbitzuetarako eskubidea, lurraldeen arteko oreka eta homogeneotasuna bultzatuz; aldi berean, babestu behar du erakunde bakoitzak duen gaitasuna, alegia, erakundearen helburuak lurralde bakoitzeko errealitatera egokitzeko. Eztabaida horretan, pentsa daiteke printzipio horietako bigarrena bereziki indartu egin dela eta lehenetsi egin dela toki- eta foru-erakundeen autonomia eta autoantolakuntzarako gaitasuna, eta ez autonomia-erakunde erkideek duten arauak emateko gaitasuna.
Hiru arrazoi hauek –toki- (eta foru-) autonomiari buruzko izapidea lehenetsi izana, erakunde bakoitzaren autoantolakuntzarako gaitasuna errespetatzea, eta toki- eta foru-administrazioei beren eskumeneko zerbitzuez hornitzeko gaitasuna baino ez esleitzea– arazo larriak sortzen dizkiote sistemaren aitzindaritzan, bereziki lurralde-mailan. Egia da, galdetutako pertsona batzuek adierazi dutenez, erakunde batek ez du behar beste erakunde baten eginkizunak betetzea babestu; baina egia ere bada ez direla sortu egitura egonkorrak udalerri txiki eta ertainei beharrezko laguntza emateko, beren eskumenak bete ditzaten, eta erakunde-mailetako bat ere ezin duela edo ez duela nahi sistemaren garapenaren aitzindari izan. Izan ere, erakunde erkideek –Eusko Jaurlaritza eta Gizarte-zerbitzuen erakundeen arteko organoa– ez dute gaitasun politikorik, ez giza-baliabide nahikorik horretarako; foru-aldundiak, berriz, –mankomunitateak eta udal elkarteak bultzatzea ez bada– ez daude eskumenen bidez behartuta eginkizun horiek garatzeko, hau da, udalei laguntza teknikoa emateko eta sistema egituratzean aitzindari izateko. Azkenik, udalak eurak ere ez dira gai izan, oro har, laguntza tekniko emateko mekanismoak edo sareak garatzeko.
Horren guziaren ondorioz, nabarmena da toki-autonomiak herritarrak –batez ere, udalerri txikietan bizi direnak– babesik gabe uzteko arriskua.
26.Sektorearen egitura hobetu lezaketen tresnak garatzeko prozesua geldoa eta ahula. Testuinguru honetan, begi bistakoa da sektorearen egitura hobetu lezaketen tresnak garatzeko prozesua geldoa eta ahula dela.Legea garatzeko arauak prestatzeko prozesuari buruzko iritzia alde batera utzita, dirudienez, sistema antolatzeko eredu ‘biguna’ nagusitu da –agian, dagoen egoera ekonomikoa eta indar-korrelazioa kontuan hartuta, bideragarria den aukera bakarra izateagatik−. Eredu horrek honako ezaugarri hauek ditu:
-lehentasuna toki- eta foru-erakundeen autonomiari eta autoantolakuntzarako gaitasunari ematea, eta ez autonomia-erakunde erkideek duten arauak emateko gaitasunari;
-hainbat zerbitzu emateaz arduratzen diren erakunde-mailei beto eskubidea onartzea, beren eskumeneko zerbitzuak zehazteari dagokionez;
-adibidez, gutxieneko baliabide kopuruak eta estaldurak finkatzeko orduan, gomendio eta orientabide orokorren alde egitea, arau-esparru lotesleak ezarri beharrean.
27.Sistema antolatzeko, eredu teorikoak eta tresna tekniko komunak izatearen garrantzia. Zentzu horretan, eredu teorikoak, kontzeptu-esparruak eta tresna tekniko komunak sortzea ezinbestekoa da sistema antolatzeko eta bere kohesioa lortzeko bidean aurrera egiteko.Hala ere, dagoeneko esan denez, Euskal Herriko udal gizarte-zerbitzuen gabezia nagusienetako bat esku hartzeko eredu komunik eza da.
Ildo berean, galdetutako pertsona askok udal gizarte-zerbitzuetako langileek burutzen dituzten ikerlan, ebaluazio, ezagutzaren kudeaketa eta zientzia eta teknikaren alorreko gaikuntzari loturiko jardueretan inbertsio handiago baten falta nabaritzen dute, udal guztiek norabide berean aurrera egitea ahalbidetzeko. Elementu horrek garrantzi handia du aipatu berri dugun ereduan, non sistemaren arauketa bigunaren alde egin den: arau elementu lotesleak ahalik eta gutxien erabili behar direla uste denez, esparru eta eredu teknikoak sortzeak aukera emango lieke erakunde erkidegoei beren bateratze-lana beste ikuspegi batetik garatzeko, praktika profesionala kohesionatzeko, eta teknika eta zientziaren arlotik eskatzen den ahalduntzea errazteko.
Beste autonomia-erkidego batzuetan erabiltzen hasi diren koordinaziorako eta ezagutzaren kudeaketarako tresnak –hala nola Bartzelonako Diputazioak egindako Udalerrien arteko Konparazio Zirkuluak; Kataluniako Generalitatearen ahalegina oinarrizko gizarte-zerbitzuen eredu bat zehazteko, Nafarroako Foru Komunitateko oinarrizko gizarte-zerbitzuetako Lehen Mailako Arreta Koordinatzeko Batzordea– aztertzeari esker, gure autonomia-erkidegoan ere erabil daitezkeenak identifikatu dira. Ildo beretik, ezinbestekoa da Gizarte Zerbitzuei buruzko Legean jasota dauden tresnetako batzuk –Gizarte Zerbitzuen Behatokia edo Gizarte Zerbitzuen Informazio Sistema– hobeto garatzea, baita baloraziorako tresna komunak erabiltzea ere, eskuliburuak, protokoloak eta tresna tekniko komunak garatzeaz gain.
28.Lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren arteko koordinazio-arazoak. Begi-bistakoa da koordinazio-arazo nahiko larriak daudela bigarren mailako arretako gizarte-zerbitzuen eta lehen mailako arretakoen artean.Zailtasunak hiru multzo handitan sailka daitezke:
-Dirudienez, udal gizarte-zerbitzuetako langileen artean bereziki, nolabaiteko atseginik eza edo bidegabekeria-sentsazioa hedatu da; galdetutako pertsona batzuen ustez foru-aldundien ezaugarriak diren ahalmen ekonomiko, politiko eta instituzional handiagori leporatzen zaie, batzuetan. Horren harira adierazi da arreta espezializatuko zerbitzuetan nolabait gutxietsi egiten dela lehen mailako arretan dagoen ezagutza-maila eta badagoela joera oinarrizko gizarte-zerbitzuetako profesionalek egindako balioespenak eta diagnostikoak zalantzan jartzeko.
-Beste gatazka-iturri batek lehen mailako arretaren eta bigarren mailako arretaren arteko mugak argi zehazteko zailtasunarekin du zerikusia; izan ere, alde nabarmenak daude arreta-maila bietako zentroen artean, mota bereko zerbitzuak ematen dituzten arren (eguneko arreta, gaueko harrera eta ostatua, nagusiki). Horri buruzko jarrerak ez datoz bat: batzuen ustez, zaila izan daiteke eginkizunak maila bien artean banatzea –eta kategoria jakin bateko benetako baliabideak esleitzea–; besteek, berriz, uste dute Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak eta Zorroaren Dekretuak nahiko argi bereizten dituztela lehen mailako arretari eta bigarren mailako arretari dagozkion eginkizunak, eta, edonola ere, agian nahiko argi ez dauden gai jakin batzuk lurralde-mailan zehaztu beharko direla.
-Gainera, berriro aipatu behar dira lehen aipatutako desakordioak, balioespena emateko eta lehen mailako arretako zerbitzutik foru-aldundien eskumena diren bigarren mailako arretako baliabideetara bideratzeko prozesuei dagokienez.
29.Foru-aldundiei dagozkien zereginen inguruko eztabaida. Testuinguru horretan, foru-aldundiek izan dezaketen rolari buruzko eztabaida proposatu da –Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak eta Gizarte Zerbitzuen Mapak esleitu dieten udal elkarteak sustatzeko eskumenetik harago– udalek, bereziki udalerri txikiek, behar duten laguntza teknikoaren inguruan, egun, Arabako Lurralde Historikoan gertatzen den bezala.Arlo autonomikoan eredu zentralizatuaren aldeko apustuaz gain, galdetutakoen artean talde batek ez du erabat baztertzen aukera hori, bitarteko aukera batzuk egoteagatik; aukera horiek foru-aldundien eskumenak indartzea ekarriko lukete, lurralde-mailako sistemak –koherenteagoak eta homogeneoagoak– eraikitzeko helburuz.Zentzu horretan, Arabako –edo beste autonomia-erkidego batzuetako– eredua gainerako lurraldeetara zabaldu beharko litzateke, udalerri txikietan foru-aldundien protagonismoa, eta udalerri handiagoetan udalen protagonismoa bultzatuz.Gai horri dagokionez, pertsona batzuen iritziz, soluzio pragmatikoa izan liteke, baina beste batzuek uste dute horrek egun dauden desberdintasunak iraunaraziko lituzketela eta arloaren arduradun politikoek kontuak ematea zailduko lukeela.
30.Zerbitzu jakin batzuen kudeaketa partekatuko formuletarantz aurrera egiteko aukera. Lehen mailako arreta eta bigarren mailako arretaren arteko mugak zehazteari eta udalez gaindiko lurralde eremuan udalen ardura diren ekipamenduak sortzeko zailtasunari loturiko arazo batzuk zerbitzu batzuen kasuan kudeaketa partekatuko formulak erabiliz konponduko litezke, neurri batean.Euskadiko Toki Erakundeei buruzko Legeak udalerrien arteko formula asoziatibo horiek lehenesten ez baditu ere, ez ditu baztertzen; era berean, ez da baztertzen maila desberdinetako administrazioak elkartuko dituzten administrazioen partzuergoak bezalako erakundeak sortzea, zerbitzu jakin batzuk emateko.Horri dagokionez, bereziki interesgarriak izan daitezke Galiziako Gizarte Zerbitzuen Partzuergoa edo Bartzelona hiriko Gizarte Zerbitzuen Partzuergoa.
Era berean, Gizarte Zerbitzuen Plan Estrategikoari jarraikiz, koordinaziorako eta gastuak konpentsatzeko, funtsezkoa da udalen arteko mekanismoak sortzea; horrela, eskualde batean edo gizarte-zerbitzuen eremu batean erroldatuta dauden guztiek lurraldean dauden gaueko harrerako, eguneko arretako edo ostatu-zerbitzuak erabili ahal izango dituzte, baliabidea zein udalerritan dagoen ere eta zein udalerrik finantzatu duen ere.
31.Gainerako babes-sistemekin koordinatzeko zailtasunak. Bestalde, disfuntzio ez oso garrantzitsu batzuk antzeman dira erakundeen arteko koordinazioan; horietako batzuk gizarte-babeseko sistemen konfigurazioak berdinak ez direlako gertatzen dira.Horri dagokionez, aipatu behar da lehen mailako arretako gizarte-zerbitzuak gehiegi zatikatuta daudela; horrek zailtzen du bai beste sistema batzuekiko komunikazioa, baita lortutako akordioak azkar eta modu homogeneoan lurralde osoan aplikatzeko gaitasuna ere; egitura zentralizatua duten sistemek, berriz, zorrotzegiak dira udalerrietan agertzen diren berariazko arazoei (edo udalerri jakin batean intentsitate berezia duten arazoei) azkar eta modu dinamikoan erantzuteko.
-Osasun-sistemarekiko koordinazioari dagokionez, azpimarratu behar dira gizarte eta osasun alorreko koordinazioan egindako aurrerapausoak, hala ere, aitortu beharra dago aurrerapauso gehienak bigarren mailako arretan eman direla eta oraindik ere zailtasunak daude gizarte eta osasun alorreko koordinazio-lana komunitate mailan garatzeko.
-Hezkuntza-sistemarekiko koordinazioaren arloan, nabarmenduko genuke eskola-esparrua toki ezin hobea dela behaketa egiteko eta gizarte-zerbitzuen esku-hartzearen xede izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Gainera, biltzen ditu egun gizarte-zerbitzuen arretarik jasotzen ez duten arazo ugari (gutxiengo etnikoen integrazioa, eskola-jazarpena eta berdinen arteko tratu txarrak...); arazo horiek guztiak gizarte esku-hartzeari eta komunitate lanari loturiko jarduerak eskatzeko arrazoi bihur daitezke. Eskola-sistemarekiko lankidetza-harremanak ohikoak eta errazak izan arren, gizarte-heziketarako esparru baten falta nabaritzen da, besteak beste, egoera sozioekonomiko larrian dauden ikasleen hezkuntza-desabantailari modu integratuan heltzeko.
-Enplegu eta diru-sarrerak bermatzeko sistemarekiko koordinazioari dagokionez, Lanbideren antolamendua eta arreta emateko gaitasuna hobetu egin dela adierazi bada ere, erakunde horrek pertsona ahulenekin eta lan-merkatutik urrunen daudenekin lan egiteko zailtasunak dituelako ideia zabaldua dirudi. Zentzu horretan −Lanbide eta udal gizarte-zerbitzuen arteko lankidetzarako protokoloa ezartzeaz eta koordinazio-egitura egonkorrak sortzeaz gain− berrikusi behar da oraingo diru-sarrerak bermatzeko euskal sistema, bere kudeaketa arintzeko eta, funtsean, bazterketa-egoeran edo -arriskuan daudenei beharrezko gizarte-laguntza bermatzeko.
32.Hirugarren Sektorearekiko harremanak hobetzeko tartea. Txosten hau egiteko burutu diren elkarrizketa eta eztabaidek agerian utzi dute hobetzeko tarte handi bat dagoela udal gizarte-zerbitzuen eta Hirugarren Sektoreko erakundeen arteko harremanetan. Hobekuntza horrek hiru arlotan egin daiteke:
-Herritarrak parte hartzeko tresnak hobeto garatzea.
-Hirugarren Sektoreko erakundeekin lankidetzan aritzea, Zorroaren Dekretuan jasota ez dauden –eta, beraz, eskubide subjektiboaren pean ez dauden– baina kohesio soziala eta herritar askoren bizitza-kalitatea bermatzeko funtsezkoak diren zerbitzu guztiak emateko. Horrek gizarte-ekintza publikoa osatzen duen eta tokiko mailan soilik zentzuzkoa den komunitate-autoantolakuntzako ekimenak bultzatzea eskatzen du.
-Dena den, dirudienez, konturik premiazkoenak hauek dira: oraindik ere diru-laguntza moduko finantzaketa-ereduak erabiltzea (hirugarren sektoreak eman behar dituen zerbitzuak argi zehaztea oztopatzen dute); eta Gizarte Zerbitzuei buruzko Legean aurreikusitako kontratazio-ereduak garatu gabe egotea. Zentzu horretan, langileei buruzko kontuak aztertzean adierazi denez, elkarrizketatu batzuek kritikatu dute udal askoren joera, hain zuzen, zerbitzuak kontratazioari buruzko plegu administratiboetan irizpide ekonomikoei lehentasuna ematea; izan ere, horrek eragina du zerbitzuaren kalitatean eta tamaina handiko merkataritza-erakundeei merkatuan sartzeko bidea irekitzen die, eta hori ez dator bat teorian behintzat egin den apustuarekin, hau da, lurraldean errotutako komunitate-eredu bat garatzeko asmoarekin.